ابوالقاسم گرجی
در حدود
سال 23 ـ 1322 شمسی که برای ادامۀ تحصیل به حوزۀ نجف اشرف صانهاالله عن
احداث الدّهر وحد ثانه، رهسپار شدم این حوزه یکی از درخشان ترین دوره های
رشد و شکوفایی خود را می گذراند. علاوه بر زعامت و مرجعیت مطلقه ای که در
آن سرزمین مقدس وجود داشت و دانشمندان بزرگی که در آن مهد فقه وامّ القرای
استنباط به سر می بردند، برجستگانی در فقه و اصول در آن حوزۀ مبارکه تدریس
می کردند که هر یک به تنهایی می توانستند حوزۀ بزرگی را از لحاظ علمی اداره
کنند. چون عدۀ این افراد نسبتاً زیاد بود کار انتخاب فردی که بتوان از او
حداکثر بهره را برد آسان نبود. لذا اینجانب در بدو ورود در حوزۀ تدریس
بسیاری از آنان شرکت کردم تا آن که با دقت و کوشش بسیار توانستم یکی از این
بزرگان را که حقاً وحید عصر و فرید دهر بود، یعنی حضرت آیت الله العظمی
حاج سید ابوالقاسم خویی را انتخاب کنم. اینجانب در طول عمرم بیش از هر کس
دیگر از این شخصیت بزرگ بهره گرفتم، و بیش از یک دورۀ کامل علم اصول،
تعدادی از کتب فقهی (بیع، طهارت، صلوة و خمس) را نزد ایشان آموختم. علاوه
بر این، در ایام تعطیل نیز دروسی از قبیل تفسیر و فروع علم اجمالی را در
محضر ایشان فرا گرفتم.
امتیاز این علامۀ بزرگوار از دیگران در چند امر بود:
نخست ـ آن که بیانی بسیار بلیغ داشت و مسائل را بسیار گویا، رسا، روشن و
منطقی مورد بحث قرار می داد. ملاحظۀ آثار این بزرگ به خوبی این حقیقت را
آشکار می سازد.
دوم ـ این که به علت بهره گیری از استادان بیشتر، طلاب تشنه و مشتاق را از
نظرات برجستگان بیشتری آگاه و سیراب می ساخت. ایشان در درس اصول که بر حسب
معمول به ترتیب «کفایه» تدریس می شد، ابتدا نظرات مرحوم آخوند و
دانشمندانی که نظرات آنان در این کتاب آمده، از قبیل صاحبان: فصول، هدایه
المسترشدین، قوانین، مرحوم شیخ و معاصران مرحوم آخوند را مطرح می کردند، و
سپس نظرات مرحوم نایینی را به عنوان «شیخناالاستاد» و مرحوم حاج شیخ محمد
حسین اصفهانی را به عنوان «بعض مشایخنا المعاصرین» و مرحوم آقاضیاء عراقی
را به عنوان «بعض الاساطین» عرضه می نمودند، و بالاخره نظر برگزیدۀ خود را
مطرح می ساختند.
در درس فقه هم ناگزیر هر باب را به ترتیب کتابی مطرح می نمودند؛ بیع را به
ترتیب متاجر شیخ رحمه الله، طهارت و زکوة و صلوة را در آن زمان به ترتیب
مصباح الفقیه حاج آقا رضا همدانی و ظاهراً در دوره های بعد به ترتیب
عروةالوثقی، و در این درس نیز پس از نقل نظرات صاحبان کتب و کسانی از
متقدمان و متأخران، و از جمله برخی شارحان و معلقان که نظرات آنان در کتاب
نقل شده، به نظرات استادان مستقیم و غیر مستقیم خود، از قبیل مرحوم آخوند،
سید محمد کاظم یزدی، ایروانی و دیگران که بر «مکاسب» شرح یا تعلیقه ای
دارند و یا مرحوم نایینی و حاج شیخ محمد حسینی اصفهانی، و نیز محشّیان بزرگ
«عروةالوثقی» می پرداختند و بالاخره نظر خود را بیان می فرمودند.
سوم ـ از لحاظ بیان دقیق، مستقیم، معقول، و مطابق ذوق سلیمی که در عرضۀ
نظرات داشت. نظرات ایشان پیوسته قاطعانه و مبتنی بر قیاسات منطقی بود، لذا
هم بر دل می نشست و هم در مغز جای گیر می شد، و این نه تنها در فقه و اصول
بود بلکه در همۀ علوم اسلامی و اساساً در همۀ مسائلی که تدریس می فرمودند
یا پاسخ می دادند و یا خود مطرح می نمودند، مصداق داشت. ملاحظۀ تقریرات درس
یا آثار قلمی خود آن بزرگوار به خوبی این حقیقت را آشکار می سازد. صاحب
نظری بودند جوّال، با بینشی دقیق، ملاحظاتی عمیق، حدسی قوی، فکری ثاقب و
رأیی صائب.
گردآوری نظرات ایشان به تألیفی وسیع نیاز دارد، ولی در این جا مناسب است به برخی از نظرات آن بزرگ به اختصار اشاره کنم:
الف ـ در شبهات مصداقی عام عقیده داشتند می توان آنها را از راه ضمّ وجدان
به اصل، ولو استصحاب عدم ازلی احراز نمود؛ عنوان عام را به وجدان یعنی
علم، و عدم وجود عنوان خاص را به استصحاب عدم، ولو عدم ازلی. و این بر خلاف
نظر استاد ایشان بود.
ب ـ در باب استصحاب، استصحاب حکم کلی را جاری نمی دانستند، نه بدین جهت که
استصحاب احکام اساساً جاری نیست چنانکه گروهی پنداشته اند، بلکه بدین جهت
که پیوسته با استصحاب عدم جعل معارض است.
ج ـ در مورد اکراه بر قتل، برخلاف نظر مشهور، بر این عقیده بودند که
چنانچه توعید به کمتر از قتل نباشد مکرَه (به فتح راء) می تواند مرتکب قتل
شود و در این صورت قصاص او جایز نیست، نهایت آن که باید دیۀ مقتول را
بپردازد.
د ـ ضمان عاقله حکم تکلیفی محض است (نظیر نفقۀ اقارب) و ضمان وضعی با خود جانی است.
هـ ـ قاعدۀ «الحدود تدرأ بالشّبهات» به طور کلی چنانکه مشهور بر آنند درست نیست، و تنها در موارد منصوصه جریان دارد.
و ـ در گذشته ایشان بر این عقیده بودند که عمل مشهور می تواند ضعف حدیث را
جبران کند، ولی پس از آن گفتند: شهرت عملی که خود دلیلی بر حجیت ندارد
چگونه می تواند غیر حجتی را حجت کند؟! و این بر خلاف قول مشهور است.
ز ـ اختلاف افق تأثیری در واقعیت ثبوت هلال ندارد؛ چنانچه ثابت شود در
نقطه ای ولو دوردست ماه را رؤیت کرده اند، اول ماه یا عید اضحی ثابت می شود
ولو در نقاط دیگری که ماه قابل رؤیت نبوده است.
ح ـ جز آیۀ نجوی، در هیچ آیۀ دیگری نسخ ثابت نشده است. و این برخلاف نظر اهل سنت و بسیاری از شیعه است.
ط ـ چنانکه قرآن مجید به زیاده تحریف نشده، برخلاف نظر گروهی از اهل سنت و شیعه، به نقیصه هم در آن تحریفی به وقوع نپیوسته است.
آیت الله العظمی خویی صرف نظر از مقام ممتاز علمی، مردی بودند وارسته،
باتقوی، سلیم النفس، مخلق به اخلاق فاضله و عادل به تمام معنای کلمه.
بزرگترین استاد ایشان در درجۀ اول مرحوم نایینی بود، سپس مرحوم حاج شیخ
محمد حسین اصفانی، بالاخره مرحوم آقاضیاء عراقی قدس الله تعالی اسرارهم.
در هنگام تشرف اینجانب به نجف اشرف و توقف در آنجا تنها یک اثر علمی چاپ
شده از استاد بزرگوار می دیدم، و آن کتاب «اجود التقریرات» بود که تقریر
درس استاد مرحوم او نایینی ـ قدس سره ـ است. ظاهراً این کتاب را در عنفوان
جوانی مرقوم فرموده بودند، لذا آن را با قدری تصرف در انشاء و تعلیقات
نسبتاً زیاد بسیار عالمانه و محققانه برای بار دوم در تهران به چاپ
رساندند. بعدها آثار زیادی از آن فقید سعید ـ رحمه الله علیه ـ به ظهور و
بروز پیوست که تعدادی از آنها رسائل عملیۀ فارسی و عربی است. تعدادی هم
تقریرات درس اصول یا فقه ایشان است. همۀ آنها به نظر بنده خیلی خوب است،
مخصوصاً کتاب بسیار مفید و سودمند «مصباح الفقاهة» تحریر مرحوم توحیدی. اما
متأسفانه این اثر نفیس که دارای سه جزء است (جزئی در مکاسب محرمه و دو جزء
دیگر تنها در قسمت کوچکی از بیع) به پایان نرسیده است، و اگر پایان می
یافت یقیناً یکی از بهترین آثار علمی در بیع بود.
خوشبختانه بعدها از خودِ آن یگانه کتب متعدد دیگری به طبع رسید که هر کدام
در فن خود بسیار برجسته است، از جمله: کتاب عظیم معجم رجال الحدیث در 22
مجلد، و مبانی تکمله المنهاج در دو مجلد در قضا و شهادات و حدود و قصاص و
دیات. این کتاب را اگر بی نظیر ندانیم، یقیناً می توانیم کم نظیر بدانیم،
زیرا در عین اختصار، کامل است، و انشایی بسیار سلیس و روان و روشن دارد، و
نظراتی متقن و استدلالاتی قوی در آن مطرح شده است.
در رسالۀ کوچکی که در تاریخ فقه نگاشته ام برای فقه 9 دوره ذکر کرده ام که
آخرین دورۀ آن دورۀ غایت کمال تاریخ فقه است. در این دوره مردان بسیار
بزرگی قدم به عرصۀ ظهور و بروز گذاشته اند که امام خمینی، بنیانگذار جمهوری
اسلامی ایران، و آیت الله العظمی خویی، مرجع عالیقدر عالم تشیع، از آن
جمله اند.
لینک منبع:http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=226
